Mail Contact Home

Gửi cho bạn bè trang báo này


Đèn điện - Một phát minh của Edison

 


  
THOMAS ALVA EDISON
1847 - 1931

 
 

NGƯỜI CÓ 2.500 BẰNG PHÁT MINH

Cách đây chín, mười năm, một nhật báo nọ đăng tin một nhà giáo ở Nam Việt kiện người cha một học sinh của ông. Cậu này làm biếng, lại nghịch ngợm, bị thầy học rầy và bắt qú gối, mắc cỡ với bạn, uất ức về mét ba ; và ba cậu, mà địa vị trong tỉnh h́nh như cao hơn ông giáo một chút, nổi cơn lôi đ́nh lên, dắt cậu con lại nhà ông giáo để mắng ông giáo đến mất mặt. Nhà giáo đưa đơn kiện, và vị thẩm phán, hồi đó c̣n là người Pháp. xử ông giáo thắng , lại tặng thêm cho người cha nóng tính nọ một bài luân lư về phép cư xử với thầy học của con. Tờ báo kết luận đại ư như vầy : Dân tộc ḿnh nổi tiếng là biết trọng ông thầy ,nên có câu "quân, sư, phụ " ; mà bây giờ có kẻ để cho người Pháp dạy lại ḿnh bài học kính thầy đó th́ thực là xấu hổ quá .

Chắc bạn cũng trách người cha đó lỗ măng, vô lư, mười phần có lỗi cả mười. Nhưng xin bạn đọc một câu chuyện tương tự dưới đây, xảy ra ở Mỹ cách nay khoảng một thế kỷ , vào năm 1854 .

Bạn biết tên Edison chứ, nhà phát minh kỳ tài sáng chế ra đèn điện và máy hát ? Hồi bảy tuổi , kí tính ông rất kém , học cái ǵ quên cái đó, luôn luôn "đội số" ,ở trong lớp th́ mơ mộng, họăc nói chuyện làm cho thầy giáo thất vọng. Nhiều bác sĩ coi đầu ông vừa lớn dị thường vừa móp, đoán rằng ông sẽ đau óc.


Một buổi chiều , ở trường về, ông hỏi bà mẹ :

-Má, thế nào là "trật đường rầy", má ?

Bà mẹ ph́ cười :

-Một chuyến xe lửa trật đường rầy, mà con không hiểu sao ?

Hiểu chứ má, nhưng một đứa nhỏ trật đường rầy là nghĩa làm sao ?

-Nghĩa là nó hơi khùng , chứ làm sao ?

-Và thế nào là "không b́nh thường"má ?

-Không b́nh thường ? Nghĩa là ... nhưng con nghe ai nói vậy ?

-Chiều nay ông Thanh tra tới thăm trường, má ạ. Ông có hỏi thầy về các học tṛ. Con thấy thầy chỉ con cho ông Thanh tra, rồi bảo rằng con "trật đường rầy " , con "không b́nh thường" như những tṛ khác, và dạy dỗ con chỉ là tốn công vô ích.

Tức th́ bà cụ nhảy choi choi lên, la:

-A, thầy giáo con bảo con như vậy, hả ? Đi ngay với má, má lại làm một trận cho thầy ấy biết tay con mụ này.

Và bà cụ, mắt long lên, nắm tay cậu con lôi đi, hùng dũng tiến lại nhà ông giáo. Tới nơi, bà chỉ mặt nhà giáo,

-Nè thầy nói những ǵ với ông Thanh tra về thằng Al của tôi -Edison chính tên là Thomas Alva Edison, trong nhà trường gọi là Al- tôi biết hết . Thầy bảo nó là "Trật đường rầy ", tôi truyền đời cho thầy hay : có kẻ nào trật đường rầy th́ là thầy, chứ không phải nó. Tôi chỉ cầu cho thầy thông minh bằng nửa nó thôi .

Rồi bà nắm tay đập lên bàn nhà giáo , gầm lên :

-Thầy nhớ kỹ, nghe không ? Một ngày kia người ta sẽ nhắc đến tên tuổi nó, c̣n cái đời thầy không ai thèm biết tới đâu.

Tội nghiệp ông giáo, cứ nín thinh thôi, không dám hó hé một lời.

Nói xong, bà bảo cậu con :

-Thôi , từ nay, con khỏi tới trường nữa, ở nhà má dạy cho .

Và quay gót bước ra.

Bà giữ đúng lời hứa đó. Bà dạy con lấy và Edison sau thành một thiên tài bực nhất thế giới.

Tôi cũng nhận bà cụ "Trương Phi " quá, nhưng bảo bà là vô lư, th́ tôi không dám. Nếu bà cho lời ông giáo là phải, mà rầy con, bắt con tiếp tục đi học , th́ có lẽ Edison đă " trật đường rầy " thật, mà ngày nay chưa chắc chúng ta đă có đèn điện để dùng. Và tôi tự hỏi nếu cậu bé đă gây ra vụ kiện tôi kê ở trên, sau này thành một vị nhân, th́ lời phán đoán của chúng ta về hành vi của thân phụ cậu có thay đổi chút nào không nhỉ ?

Thân mẫu Edison có tánh Trương phi như vậy một phần do ông bà là nhà cách mạng cầm quân dưới thời Washington. Chồng bà cũng có máu hảo hớn . Từ mấy đời trước , ḍng Edison vẫn nổi danh là cương cường, bất khuất. Quê quán ở Ḥa Lan, tổ tiên Edison làm nghề đánh cá, có óc mạo hiểm , qua Gia Nă Đại lập nghiệp ở tỉnh Vienne.

Thân phụ Edison là cụ Samuel cùng với vợ mở một quán càfé ở đó, tụ họp các người chống quyền Anh, noi gương Huê Kỳ phất cờ khởi nghĩa để dành độc lập cho Gia Nă Đại . Việc thất bại, Samuel phải đào tẩu, qua Huê Kỳ lập nghiệp ổ Milan, trên bờ hồ Erié .Alva Edison sanh tại đó ngày 11 tháng 2 năm 1847.

Mấy năm sau, một đường xe đấu tiên xuyên qua
miền ấy. Cụ Samuel tiên đoán rằng đường xe lửa sẽ làm cho sự buôn bán ở Milan suy sút, bèn rời nhà qua Port Huron, mở một tiệm buôn lúa. Lúc đó Alva bảy tuổi, vào học trường làng. Nhưng cậu chỉ học có ba tháng, rồi, như trên tôi đă kể, thân mẫu cậu cho cậu học tại nhà. Cụ hồi trước cũng đă dạy học, nên săn sóc sự giáo dục cho con rất chu đáo . Edison rất quí mẹ, sau nầy viết : " Nhờ có má tôi, tôi mới đươc như ngày nay . Tôi quyết tâm không khi nào làm cho người thất vọng . Người rất thành thực, rất tin ỏ tôi . Người là lẽ sống của tôi . Luôn Luôn tôi nhớ tới người ".

Alva học ở nhà được bốn năm . Cậu rất thích môn hóa học , và có óc rất thực tế. Sau nhà có một khu đất, song thân cậu cho tự ư muốn trồng ǵ th́ trồng. Cậu bèn trồng râu để bán cho hàng xóm, dành dụm được một số tiền kha khá, biếu bà cụ một nửa, c̣n một nửa dùng để mua sách và các chất hóa học về thí nghiệm .

Người hỏi mua rau mỗi ngày một nhiều mà sức cậu trồng không được mấy . Cậu nẩy ư đi buôn rau . Cậu xin phép song thân đi lại Detroit mua rau, chở xe lửa về bán. Hai cụ mới đầu không chịu nghe : đồ con nít, mới mười hai tuổi đầu , mà đ̣i đi buôn ! Nhưng cậu nằn ń quá , song thân đành phải cho.

Alva thích chí lắm. Xe lửa tới Detroit, cậu nhảy xuống đi mua rau xong rồi c̣n th́ giờ lang thang hết phố phường, ngắm nhà cửa , hàng hóa, kẻ đi người lại gần tới giờ xe về, mới hấp tấp lại ga, leo lên xe với một thúng lớn đầy rau .

Nhưng đi lang thang hoài cũng chán, sau cậu nghĩ cách dùng thời giờ rảnh ở trên xe và trong khi đợi xe sao cho có lợi. Cậu xin vô một hội thanh niên để được mướn sách ở thư viện . Cậu lại xin chân bán báo cho công ty xe lửa, như vậy khỏi phải trả tiền xe, mà lại kiếm thêm được tiền. Cậu bán tờ Detroit Free Press cho hành khách trên xe và các nhà ga. Công ty xe lửa cho cậu một khu trong toa chở hàng để cậu chứa rau, lúc nào rảnh là làm những thí nghiệm hóa học ngay trong toa.

Mới nhỏ tuổi , mà cậu đă có tài đầu cơ nữa chứ. Hồi đó gặp lúc nội chiến đương phát dữ, Detroit mới nhận được tin tướng Johnson tử trận ở Shiloh. Cậu yêu cầu nhân viên điện tín nhà ga đánh điện cho các ga trên đường về Port Huron để dán một tờ báo cáo nhỏ cho hay rằng chiều sẽ có nhật báo đăng đủ chi tiết về trận Shiloh. Rồi cậu lại nhà báo Detroit Free
Press xin mua chịu thêm 800 số nữa , cộng với 200 số trả mặt thường lệ là 1.000 số.

Giá báo cứ tăng vọt lên từ ga này tới ga sau ; Edison bán hết cả ngàn số .

Hôm sau sau chàng dùng ngay tiền đó để mua một cái máy in cũ. Gọi là máy in chứ sự thực nó chỉ là một cái máy ép đơn sơ quay bằng tay .

Và đă hùng tâm ghê gớm chưa ?-từ hôm đó chàng thành ông chủ báo. Tờ báo lấy tên là Weekly Herald, mỗi tuần ra một số. Toà soạn là toa chở hàng của công ty xe lửa. Edison lúc đó mới mười lăm tuổi , vừa làm giám đốc vừa làm chủ bút, vừa làm thợ sắp chữ, thợ in , vừa lấy tin tức vừa quảng cáo , vừa viết , vừa phát hành. Báo in hai trang, mỗi kỳ bốn trăm số . Chàng khôn lanh , nhận thấy rằng tờ Detroit Free Press chỉ đăng tin trong nước mà thiều tin trong miền, nên chỉ lượm toàn những tin trong miền bán rẻ ba xu một số, và ai mua tháng th́ chỉ phải trả tám xu. Không biết báo bán có chạy không, nhưng đă có một tiếng vang ở tận Luân Đôn... Tờ Times, lớn nhất phải nhắc tới nó , nhận rằng chưa có một tờ báo nào in trong một toa xe lửa như nó.

Mừnh chẳng bao lâu, ông " chủ báo " Edison bị người xếp xe của công ty hỏa bạt tai và xô xuống đường : một buổi sáng năm 1862 , chuyến xe lửa chở "ṭa soạn" của Edison đương chạy hết tóc lực để khỏi trể, th́ ở toa chở hàng, có khói đen bóc lên. C̣i xe rít lên rùng rợn. Xe chạy chậm lại rồi ngừng . Người thợ máy nhẩy xuống đường, lại toa chở hàng , rồi hết thẩy nhân viên trên xe đều sách nước lại dập lửa. Họ liệng từ trong toa ra nào là rau, sách vở, báo chí, bin điện, máy in, ống thuốc. Một thanh niên độ mười sáu tuổi, bị xô xuống đường. Người xếp xe mặt đỏ gay, bạt tai thanh niên đó, mắng :

-Mày chừa đốt xe của tao chưa ?

Edison vừa xoa tai , vừa lượm đồ , gom lại một chỗ. Tai nạn đó xảy ra v́ trong lúc thí nghiệm, chàng sơ ư để một thổi lân tinh rớt trên sàn xe rồi bốc lửa , cháy lan qua đống báo. Từ bữa đó , chàng nặng một bên tai, không nghe được một tiếng động nhỏ.

Nhưng chàng không thất vọng. Chàng không hề biết thất vọng là ǵ. Lần thất bại đó là lần đầu. Sau này chàng c̣n thất bại nhiều lần nữa, mà lần nào cũng vậy, cứ sau mỗi thất bại, chàng lại hăng hái thêm một chút.

Về nhà, chàng đặt máy in trong cái hầm của cha , đổi tên báo là Paul Pry, không đăng tin vặt trong miền nữa mà viết những mục trào phúng để chỉ trích các nhà tai mắt ở Port Huron. Số độc giả tăng lên mạnh; nhưng những người bị chỉ trích nổi dóa lên, và một kỹ nghệ gia giận quá, chạy lại nhà Edison ,nắm cổ chàng kéo xềnh xệt ra tới bờ sông và liện chàng xuống nước. Chàng lóp ngóp lội vào, ngưng nghề làm báo.
Cách đó không lâu, một dịp may xảy tới , và chàng t́m được một hướng đi cho đời ḿnh. Một hôm, chàng thơ thẩn trong ga Mount Clémens , nh́n một toa hàng rời đầu máy mà chạy một ḿnh trên một đường dốc về chỗ tránh của nó. Th́nh ĺnh chàng hoảng hồn : Một em nhỏ đương chơi trên con đường rầy mà toa xe sắp tới. Chàng đâm bổ lại, vừa kịp kéo đứa nhỏ ra th́ bánh xe chạm vào gót chân chàng . Người xếp ga chạy ra, rất cảm động :

-Cậu đă cứu sống con tôi. Tôi làm cách nào đền ơn cậu được? Tôi giúp cậu được việc ǵ không ?

Edison suy nghĩ một chút, đáp :

-Tôi muốn học nghề điện báo. Ông dạy tôi được không ?

-Được lắm ! Tôi rất sẩn sàng. Bao giờ cậu lại học ? Sáng mai nhé ?

Hồi đó điện tín mới được áp dụng ở Mỹ và dọc theo các đường xe lửa , chỗ nào người ta cũng dựng những cột thép mới. Edison rất ham nghiên cứu về phát minh mới đó, muốn học thuộc những dấu Mớc(Morse) nhất là t́m hiểu xem có cái ǵ làm cho người ta gơ máy ở đầu dây đằng này mà ở đầu dây đằng kia cách cả ngàn cây số máy cũng chạy .

Trong buổi học đầu, chàng hỏi người xếp ga. Viên này đáp :

-có ǵ đâu . Cậu cứ tưởng tượng có một con chó lùn, ḿnh dài cả ngàn cây số, đuôi ở Edimbourg mà đầu ở Luân Đôn. Nếu ḿnh kéo đuôi nó ở Edimbourg th́ có phải nó sủa lên ở Luân Đôn không ? Máy điện tín là vậy.


Máy hát

Óc của Edinson quá là ‘’không b́nh thường’’, luôn luôn suy nghĩ, tính toán, t́m ṭi. Cậu không tin lời giảng đó, tra cứu thêm và sau bốn tháng , cậu biết cặn kẽ về khoa điện tín, được viên xếp ga cho làm việc. Hồi đó cậu mười bảy tuổi : nghĩ ra được một phát minh nhưng chính v́ tài phát minh đó mà cậu bị mất việc.

Bổn phận cuả cậu là phải gác đêm trong một ga nhỏ, ga Stratford. Mỗi giời cậu phải đánh về ga chánh dấu hiệu ‘’6’’ để cho ga chánh biết rằng cậu vẫn thức. Đêm nào số ‘’6’’ cũng được đều đều truyền đi . Rồi một đêm ga chánh gọi ga Stratford mà không thấy trả lời. Viên kiểm soát tức th́ đến Stratford để xem v́ lẽ ǵ, và thấy Edison đương ngủ kḥ trong một góc pḥng !

Th́ ra cậu Edison làm biến không chịu thức, chế ra được cái máy đúng giờ là truyền số ‘’6’’ đi. Máy có một cái đồng hồi, nối với một bánh xe có răng, khi bánh xe quay th́ hơi điện khóa, mở, thành một vạch dài và bốm chấm, tức con số sáu.

Sau vụ đó, Edison xách va ly về nhà . Luôn trong năm năm sau, chàng tiếp tục làm điện tín viên nhiều công ty xe lủa khác, vừa làm việc vừa tiếp tục thí nghiệm hóa học, vừa phát minh . Một lần, thấy trong pḥng nhiều gián quá , chàng đống vào tường hai miếng giấy bạc nối với hai điện cực của một cái pin , rồi kiên nhẫn ngồi đợi gián bay tới, đậu vào giấy bạc, bị điện giật mà chết .

Chàng học thêm về điện, về hóa học , hí hoáy chế tạo, làm việc gần hai chục giờ một ngày. Chàng nói :

‘’Tôi có nhiều việc làm quá, mà đời th́ ngắn quá nên tôi làm gấp !’’

Chàng lập một xưởng nhỏ chế tạo được một kiểu máy ghi số thăm , và tŕnh chính phủ để xin chứng chỉ phát minh. Chứng chỉ đó là chứng chỉ đầu tiên, và sau này Edison c̣n xin được hai ngàn rưởi chứng chỉ khác nữa. Máy ghi số thăm đó rất tinh xảo ; ta chỉ cần nhận một cái nút, rồi máy sẽ làm lấy hết mọi việc. Nhưng khi đem máy lại Hoa Thịnh Đôn, tŕnh quốc hội, th́ quốc hội không chịu dùng. Edison ngạc nhiên hỏi :

-Tại sao vậy ? Ông cũng thấy rằng máy ghi đúng lắm mà !

-Phải. Nó ghi rất đúng. Nhưng chính v́ nó ghi đúng quá , nên không thể dùng nó được. Đúng quá th́ người ta không thể nghi ngờ về giá trị của cuộc bỏ phiếu nữa, và như vậy người ta không thể chống nhau, gây lộn với nhau nữa, chú em hiểu không ?

Edison đứng ngây người một lúc rồi ra về. Chàng nghĩ cách chế một máy điện tín kiểu mới cho các nhà doanh nghiệp dùng, và năm 1869, chàng xa quê lên Nữu Ước làm ăn. Tới Nữu Ước chàng chỉ c̣n có một Mỹ kim.

****
Cũng may chàng kiếm được một bạn đồng nghiệp cũ, ở nhờ trong pḥng điện tín của người đó. Một hôm đúng lúc mà các nhà buôn, các nhà doanh nghiệp ở Wall Street (Nữu Ứớc mong đợi tin tức về giá vàng th́ máy điện thoại hư, điện tín loay hoay chữa không được. Ba trăm người chạy việc cho các hăng lớn khắp châu thành ùn ùn tới phản đối . Ông chủ thị trường vàng, ông Laws cũng lại coi t́nh h́nh. Edison nói là có thể sửa được.Chàng thay một cái ruột gà gẫy và máy chạy lại. Ông Laws mừng quá cho chàng làm giám đốc kỹ thuật, với số lương ba trăm mỹ kiêm mỗi tháng. Chàng nghe số tiền khổn lồ đó mà sướng quá muốn hoá điên. Thần tài đă bắt đầu gơ cửa.

Con người lạ lùng đó có tánh lúc nào cũng mong kiếm được nhiều tiền, nhưng kiếm tiền chỉ là để có phương tiện t́m ṭi phát minh, chứ không phải để làm giàu.

Có tiền trong tay rồi, chàng mở một xưởng thí nghiệm. Ông giám đốc của công ty Gold and Stock Télégraph Company, tức tướng Lefferts , bảo chàng chế tạo một máy điện tín in được dấu. Chàng chế tạo xong, xin giấy chứng chỉ, Tướng Lefferts muốn mua lại, hỏi chàng đ̣i bao nhiêu tiền .

Chàng suy nghĩ : đ̣i được 5.000 Mỹ kim th́ là nhất, không có th́ đ̣i 3.000 cũng được. Nhưng nếu đ̣i nhiều quá, sợ Lefferts mắng vào mặt, rồi đuổi cổ đi th́ tai hại. Chàng lanh trí, xin Lefferts cho biết có thể mua được giá nào.

Lefferts đáp :

-Bốn vạn Mỹ kim được không ?

Sau này Edison chép lại chuyện đó, viết:’’Nghe số tiền đó tôi muốn té xỉu. Nhưng tôi cũng ráng đứng vững, lắp bắp bảo rằng giá đó cũng vừa phải.

Ba ngày sau, chàng kư xong giao kèo và lănh một chi phiếu 40.000 Mỹ kim.

Chàng c̣n quê mùa, lần đó là lần đầu cầm một chi phiếu, chưa biết cách dùng nó, thấy trên chi phiếu đề tên nhà ngân hàng, chàng đem lại ngân hàng, đưa cho viên phát ngân. Viên này trả lại chàng và nói một câu ǵ mà chàng nghe không ra, v́ một bên tai vẫn c̣n nặng sau vụ ‘’ đốt xe lủa ‘’ mấy năm trước. Chàng lủi thủi bước ra, lẩm bẩm :

-Ông già đó chơi ḿnh một vố cay thật ! Mà ḿnh khờ làm sao là khờ ! Đời thuở nhà ai mà trả cái máy đó bốn vạn đồng không ? Bốn vạn đồng, ḿnh làm mười một năm mới kiếm được số tiền đó, mà máy đó chế tạo ra tốn công ǵ đâu . Vậy mà ḿnh cũng tin chứ ! Rồi tới khi ông ấy ch́a cái miếng giấy lộn này ra mà ḿnh cũng nhận !

Nghĩ vậy chàng ṿ nát tấm chi phiếu trong túi quay về pḥng giấy ông Lefferts, hầm hực , định nói mỉa mấy câu cho hả dạ. Ông Lefferts b́nh tĩnh nghe từ đầu đến cuối, rồi phá lên cười :

-Ngốc ! Thầy phát ngân bảo anh kư vào sau lưng chi phiếu đó rồi thầy ấy sẽ phát tiền cho . Có vậy thôi. Trở lại mà lănh tiền đi .

Edison bẽn lẽn, xin lỗi rồi chạy một mạch tới ngân hàng. Viên phát ngân biết rằng chàng khờ khạo, cũng đùa chàng một vố, trả cho chàng toàn bằng giấy một đồng. Chàng lóng cóng thồn vào túi trên, túi dưới, túi trong túi ngoài, người chàng phồng lên như một cái bị, về nhà, luưnh quưnh, không biết cất tiền vào đâu cho kỹ, đành thức suốt đêm để canh.

Sáng hôm sau chàng lại thồn đủ số giấy bạc vào đầy các túi, lại pḥng ông Lefferts vấn kế. Ông Lefferts cười một hồi nữa rồi chỉ cách cho chàng đem gởi bớt lại ngân hàng.

Từ đó chàng mới bắt đầu khôn.


Gởi tiền xong, chàng viết thư về báo tin mừng cho cha mẹ hay :

‘’Bây giờ ba má có thể nghỉ ngơi được rồi. Ba đừng làm quá sức nữa, và má muốn thứ ǵ th́ xin ba cứ mua cho má. Hễ thiếu tiền th́ có con... Con bận việc lắm ; con có một cái xưởng dùng 18 người thợ, và đương lập một cái xưởng khác dùng tới một trăm rưởi thợ. Con đă thành một "kỹ nghệ gia ‘’có hạng rồi".

Nhưng chàng giấu , không cho song thân hay rằng phải làm việc mười chín, hai mươi giờ mỗi ngày, không có th́ giờ ăn, không có th́ giờ ngủ nữa. Và chàng giữ mức làm việc đó gần nữa thế kỷ.

Luôn luôn trong đầu chàng nẫy ra những ư mới, bắt chàng phải thực hành liền. Có lần chàng phải thực hành bốn mươi lăm phát minh một lúc ? Ghê gốm chưa ?

Từ năm 1870 đến năm 1875, chàng gần như chuyên phát minh về máy điện tín. Chàng chế được một máy gởi đi một lúc được bốn điện tín, thành thử trong một phút có thể đánh đi được ba ngàn rưỡi tiếng.

Nhiều kỹ thuật gia trẻ tuổi lại cộng tác với chàng; một số được chàng d́u dắt mà sau nổi danh. Ai cũng trọng chàng tính t́nh ngay thẳng, giản dị, nhưng bề ngoài có vẻ bẩn thỉu, lôi thôi.

****

Một hôm chàng gặp một thiếu nữ tên là Mary Stilwell.
Trời mưa. Nàng đi ké dù chàng, rồi kể lể tâm sự.
-Tôi mới thôi học, ở nhà buồn quá. Làm cái thân con gái, nghĩ mà chán. Cứ ngồi bó gối đợi có người đàn ông nào tới rước đi.
-Sao cô không kiếm việc làm ?
-Đâu được ? Con gái tử tế ai lại kiếm việc làm. Và lại tôi không biết khâu. C̣n vô một xưởng để làm như mọi th́ tôi không chịu.
-Tôi có việc làm cho một thiếu nữ thông minh. Cần biết vật lí, hóa. Cô biết không ?
-Biết lờ mờ.

Thế là Mary giúp việc cho Edison, tỏ ra vừa tận tâm, vừa có khả năng.

Một bửa nọ, hai người cùng thí nghiệm với nhau. Bổng nhiên chàng ngưng công việc, ngó nàng trân trân :
-Cô Mary...
-Thưa, chi ?
Edison móc túi ra, lấy một đồng tiền, đánh điện tín bằng dấu Moóc lên mép bàn: Hồi này tôi nghĩ hoài đến cô...(Chấm) côi chịu cưới tôi không (chấm hỏi).
Mary đỏ mặt lên, mỉm cười, cũng gơ dấu Moóc, đáp : "Làm vợ ông em sung sướng lắm".

Cuối năm đó 1871 họ làm lễ cưới.

****

Từ khi lập gia đ́nh, hai ông bà c̣n làm việc hăng hơn trước. Ông kiếm một miến đất rộng ở Mento Park, cách Nữu Ước bốn chục cây số, cất một xưởng mới, và làm việc tại đó cho tới khi mất. Xưởng của ông sau nổi tiếng khắp thế giới v́ pḥng thí nghiệm trong xưởng lớn vào bực nhất thời đó.

Năm 1878, là năm kỷ niệm độc lập bách châu niên của Huê Kỳ. Tại Philadelphie có cuộc triễn lăm lớn. Người ta bày rất nhiều máy móc mới phát minh. Edison lại coi và xem xét tỉ mỉ máy điện thoại của Bell. Về nhà ông nghĩ cách cải thiện máy đó cho tiếng nói được rơ hơn và ông suưt phát minh được máy vô tuyển điện.

Từ hồi thượng cổ, loài người vẫn có ư muốn ghi được thanh âm. Theo một truyền kỳ La Mă, một tên nô lệ nọ khám phá được rằng vua Midas có tai lừa, nói ra th́ sợ tới tai vua mà bị tội, c̣n giữ kính trong ḷng th́ tức tối, chịu không nổi. Hắn bèn kiếm một chỗ hoang vắng, trên bờ sông, chung quanh toàn là lau sậy, rồi la lớn lên cho hả :"Midas, vua Midas có tai lừa ! " Nhưng những cây sậy ghi được câu đó, lào xào nhắc lại cho nhau suốt ngày suốt đêm, rút cục cả xứ đều hay tin vua Midas có tai lừa.

Vậy cố nhân đă ngờ rằng có cách ghi lại được thanh âm, nhưng trong mấy ngàn năm, chưa ai t́m được thứ sậy ghi thanh âm đó, cho tới một ngày kia, năm 1877, Edison bị kim đâm vào ngón tay.

Ông đương sửa một máy ghi dấu điện tín, miệng tṛ chuyện với người cộng sự , tay kéo cây kim ghi những gạch lên trên một ống bằng sắp. Khi ông thốt ra một tiếng hơi lớn, th́ cây kim nhăy lên và đâm vào đầu ngón tay ông. Việc đó, người khác chắc không ai để ư tới, nhưng óc t́m ṭi, ṭ ṃ của ông không bỏ qua nó được .
Ông ngưng công việc lại, suy nghĩ, kiếm nguyên nhân tại sao cây kim nhảy. Tại tiếng nói của ông lúc đó lớn, làm rung chuyển một miến thép dính với cây kim. Như vậy, ông có thể kiếm cách ghi tiếng nói được. Tức th́ ông vẽ phác kiểu máy gồm một miếng loa mà đáy có một miếng thép mỏng dính với một đầu kim, đầu kim này chạy trên một ống bằng kim thuộc có tay vặn.
Máy đóng xong, ông bao ống đó bằng một tờ giấy thiếc, rồi ông vừa quay tay vặn, vừa kề miệng vào gần ống loa, đọc một bài thơ cho trẻ em :

Mary co một con trừu nhỏ
Lông trắng như tuyết...

Trong lúc đó, mũi kim vẽ một đường trên tờ giấy thiếc. Đọc xong bài, ông ngưng lại, đặt đầu kim trở về chỗ cũ, rồi kề tai vào miệng loa, nghe rơ ràng thấy máy lặp lại cậu thơ .

Mary có một con trừu nhỏ...

Mấy người giúp việc đứng trân trân, kinh khủng. Chính ông cũng ngạc nhiên vô cùng. Sau này, chép lại chuyện đó ông viết : "Trong đời tôi, chưa lần nào tôi choáng người như lần ấy. Thực ra, mỗi khi một cái máy mới phát minh chạy lần đầu tôi cũng thấy sờ sợ".
Vậy, do một sự bất ngờ, do một mũi kim đâm vào đầu ngón tay ông mà máy hát ra đời, Edison nổi tiếng khắp thế giới, các báo chí không ngớt nhắc đến "máy nói" của nhà phù thủy ở Monlo Park. Người ta đổ xô nhau lại pḥng thí nghiệm của ông để coi, đông đến nỗi công ty Hỏa xa phải đặt thêm những chuyến xe riêng. Ông được mời tới Hoa Thịnh đốn để tŕnh máy đó cho các nhân viên cao cấp coi. Có kẻ không tin, ngờ rằng chính ông nói trong bụng-nghĩa là nói mà không cử động môi lưỡi-để gạt họ, chứ "máy ǵ mà biết nói ? "

Những tờ giấy thiếc ông dùng để ghi thanh âm chưa phải là giải pháp tốt : máy chỉ dùng được ít lần là nghe không rơ nữa và phải bỏ. Chẳng bao lâu, người ta quên nó. Mười năm sau, năm 1888, ông mất năm ngày năm đêm liên tiếp để cải thiện, thay miến thiếc bằng một lớp sáp chế tạo theo một cách đặc biệt, và thay tay vặn bằng một máy đồng hồ. Lần này máy được hoan nghênh trên thị trường, làm giàu cho ông và nhiều con buôn. Sau này, Emil Berliner, một người Huê Kỳ, cải thiện nữa mà thành máy hát chúng ta dùng ngày nay.

Danh tiếng của ông lên đến cực độ khi ông chế tạo được bóng đèn điện. Ông phải tốn công bốn năm, từ năm 1878 đến năm 1882. Người ta thường lấy câu : “Thất bại là mẹ thành công” để khuyên thanh niên và lấy gương Edison để chứng thực câu đó. Ông đă thất bại không biết bao nhiêu lần rồi mới kiếm được thứ chỉ đốt trong bống đèn, và mỗi lần thất bại lại đưa ông tới gần thành công hơn một chút.

Ư chế tạo đèn điện nẩy ra khi ông thấy một khí cụ phát ánh sáng của Wiliam Wallace. Khí cụ đó rất đơn sơ, gồm có một cái khung bằng gỗ đỡ hai cây ngang đi động được, đầu mỗi cây có một cục các bon. Wallace cho điện chạy vô th́ ở khoảng giữa hai cục các bon hiện ra một ṿng ánh sáng xanh xanh , choá mắt. Chất các-bon tiêu dần đi rồi ánh sáng tắt.


Bóng điện - Edison


Ông quyết chí cải thiện phương pháp, tuyên bố trên báo rằng chỉ trong hai năm sẽ có đèn điện. Ông viết : “Một ngày kia trong một tỉnh lớn, người ta chỉ cần xây vài trung tâm phát điện là có đủ ánh sáng cho mọi nhà. Muốn thắp đèn, người ta chỉ phải vặn một đinh óc. Ánh sáng sẽ trắng, không chập chờn như ánh đèn ngày nay. Không có khói, không hại vệ sinh; tường, trần, đồ đạc khỏi bị ám khói “.

Tin đó phát ra gây một nỗi hoảng sợ trong đám hội viên các công ty khí đèn v́ hồi đó ở Mỹ cũng như ở Âu châu, đèn thắp bằng khí. Người ta chế nhạo ông, mạt sát ông.

Ông hăng hái bắt tay vào việc, dùng một kíp thợ từ bốn chục tới năm chục người làm việc không ngừng, thay phiên nhau mà thức suốt đêm. Ông ăn , ngủ ngay trong pḥng thí nghiệm, ca hát với người công sự.

Ông để hết tinh thần vào sự t́m ṭi nên nhiều lúc đăng trí. Một lần ông lại ṭa án đống thuế, đứng nói hàng sau những người khác. Khi phiên ông tới, ông quên hẳn tên của ḿnh, lắp bắp, lúng túng. Một người quenđứng bên cạnh phải nhắc là Thomas Edison.

Một lần khác, trong khi đợi điểm tâm, ông gục xuống bàn ngủ, v́ đă làm việc suốt đêm trước. Một người giúp việc muốn phá ông, ăn xong phần của ḿnh rồi, đặt những chén dơ ở trước mặt ông. Một lát sau, ông tỉnh dậy,giụi mắt, thấy những chén dĩa dơ đó, tưởng ḿnh đă ăn rồi châm điếu thuốc hút rồi lại bàn làm việc. Cả pḥng cười rộ lên, ông mới hay rằng ḿnh bị gạt.

Ông cho làm những bóng đèn bằng thủy tinh rồi rút hết không khí trong bóng ra, để khí điện chạy vô, đốt một chất chứa trong bóng th́ chất này sáng mà không cháy tan mất. Chỗ khó là kiếm chất ǵ để dùng.
Giấy đốt thành than, cháy rất sáng nhưng chỉ được vài giây thôi. Bạch kim sáng lâu hơn nhưng đắt quá. Mà mục đích của ông là chế tạo những bống đèn rẻ tiền ai mua cũng được. Ông thử đủ thứ than : đốt giấy bồi, vỏ dừa, vỏ bào, bấc, xen luy lo ít, cả râu người nữa. Không thứ nào được vừa ư. Ông phí công trên một năm mà chưa trông thấy kết quả. Mắt ông nhức nhối chịu không nổi mà ông không dám tỏ cho người giúp việc hay. Những người bỏ vốn cho ông thí nghiệm bắt đầu nản ḷng, bực tức v́ ông đă tiêu hết tiền của họ.

Rồi một buổi tối tháng mười năm 1879, ông ngồi hút thuốc, lo lắng không biết kiếm cách nào , tay mân mê nút áo, th́ nút áo đứt ra, nằm gọn trong tay ông với một khúc chỉ.

Ông nhảy phát lên, chạy vô pḥng thí nghiệm, bảo các người giúp việc :

-Các anh đă thử dùng thứ này chưa ? Sao không thử ? Lấy một cuộc chỉ, cắt ra từng khúc ngắn đốt ra than rồi bỏ vào bóng đèn xem sao.

Họ thử ngay, kiên nhẫn, cẩn thận từng tí, đốt sợi chỉ ra than rồi đặt vào bóng đèn sao cho sợi không gẫy. Sau họ rút không khí ra, mắc điện vào. Một ánh sáng vàng vàng hiện lên. Nó sáng được bao nhiêu lâu ? Người đoán một giờ, kẻ đoán nửa giờ, không ai ngờ rằng nó cháy được bốn chục giờ !

Bốn chục giờ, vẫn chưa đủ cho ông măng nguyện.
Ông bỏ một thời gian nữa để cải thiện cho nó cháy năm trăm giờ. Bấy giời ông mới tin rằng ngọn đèn của ông có giá trị về thực tế.


Tiền thân của máy chiếu bóng


Ông bèn mời thiên hạ lại Menlo Park coi bóng của ông. Cuối năm 1888, trong đêm giao thừa, hàng ngàn người dắt nhau lại coi và được thấy một cách thần tiên chưa hề có trên trái đất : hàng trăm bóng đèn mắc dây ở hai bên đường từ nhà ga tới Menlo Park, ở xa coi tựa hai dây sao gấn chân trời. Người ta trầm trồ khen ngợi, lấy làm lạ rằng đèn chúc ngọn xuống mà vẫn cháy. Ông tuyên bố với mọi người rằng ông sẽ làm cho một khu ở Nữu Ước dùng ṭan đèn điện.

Ông lại bỏ ra hai năm nữa để san phẩng mọi trở ngại về tài chánh, kỹ thuật và tổ chức, mà xây được một nhà máy điện, mắc mấy cây số dây điện trong chín tram nhà và đặt mười bốn ngàn bóng đèn điện, một ḿnh ông đứng chỉ huy mọi việc. Ông tin rằng sự nghiệp đó lớn nhất trong đời ông. Ông lựa ngày mùng bốn tháng chín năm 1882 để làm hoàn thành.


Tờ New York Herald chép : "Nhà phát minh đại tài ra lệnh, người ta hạ một tay vặn xuống tức th́, cùng một lúc, hàng ngàn bóng đèn trong mọi căn nhà cháy lên, tỏa một ánh sáng ấm áp. Ôi ! Lạ lùng, ngọn đèn không chập chờn như ngọn đèn khí, mà cháy đều đều, làm cho chúng ta có thể ngồi viết hàng giờ mà không ngờ rằng ánh sáng đó là ánh sáng nhân tảo !..."

Ngày đó, Edison đă mở màn cho kỷ nguyên điện.

Thân mẫu ông đă đoán đúng : "mot ngày kia người ta sẽ nhắc đến tên tuổi con tôi…" Dân thành Nữu Ước đổ xô nhau lại coi những bóng đèn mới và coi vẻ mặt sáng sủa , khả ái, cương quyết và ngây thơ, vừa mơ mộng vừa họac động của ông . Khắp thế giới nhắc đến tên ông, đặt ông vào hàng các bực vĩ nhân đương thời, và câu nói :"Thiên tài là một phần trăm cảm hứng và chín mươi chín phần trăm toát mồ hôi" được người ta truyền lại hậu thế.

Năm 1884, bà Mary mất, ông càng cặm cụi làm việc để quên nỗi đau ḷng. Hai năm sau ông cưới bà vợ kế, bà Mina Miller d’Akron.

Từ đó đến đầu đại chiến thứ nhất, ông phát minh được rất nhiều máy mới nữa, và máy được nhiều người hỏi tới là máy chiếu h́nh (Kinétoscope). Máy đó tức là bước đầu tiên của máy chiếu bóng. Ông chụp bằng phim một lọat h́nh liên tiếp nhau của mỗi cử động rồi chiếu nhanh lên một tấm màn.

Không hiểu tại sao ông không cải thiện máy đó thành máy chiếu bóng ngày nay, mà chỉ chế thành một máy nhỏ chiếu những người khiêu vũ, những trẻ em chơi trong khi một máy hát phát ra một bản nhạc hợp với cảnh.

Mấy năm sau ông thất bại liên tiếp, tiêu hết cả vốn. Một hôm ông bảo các người giúp việc :

-Chúng ta hết nhẵn tiền rồi nhưng đă được dịp tiêu khiển thú quá, phải không anh em ?

Vâng, suốt đời ông chỉ là một tiêu khiển say mê, không ngừng và những khi ông làm việc hai mươi giờ một ngày chính là những lúc vui nhất của ông.

Hồi đại chiến thứ nhất nổ ở châu Âu ông đă gần bảy chục tuổi, bỏ việc nhà mà t́nh nguyện giúp chính phủ để kiếm những thuốc uống và thuốc nhuộm thay thế những thuốc không nhập cảng được của Đức nữa.

Ông làm việc cho gần tới khi mất, ngày 18 tháng 10 năm 1931, thọ tám mươi bốn tuổi . Người ta coi ông gần như một bực thánh về phát minh. Trước ông, chỉ có Léonard de Vinci, ở thế kỷ 15, là ví được với ông ; mà sau ông th́ chắc không có ai nối gót ông được ; v́ hiện nay chúng ta đă bước vào thời đại chuyên môn, không ai có đủ sức để t́m ṭi về nhiều khu vực rất rộng như ông .

Bạch tuyết
France, Paris 7.2005
(Cùng một tác gỉa )

Trích từ GƯƠNG HI SINH
(của NGUYỄN HIẾN LÊ )
do nhà xuất bản văn hóa thông tin 43 L̉ ĐÚC – HÀ NỘI - VIỆT NAM


 
 
 


Ghi rơ nguồn "yeuvietnam.com" khi bạn phát hành lại thông tin từ website này

<< GIAO KÈO >>